संपादकीय, (बुलडाणा कव्हरेज न्युज): तुम्ही कधी विचार केला आहे का, की सतत भांडत असणाऱ्या भारत आणि पाकिस्तानमधील पाण्याचा वाद कसा सुटला असेल? Indus Water Treaty हा असा करार आहे जो गेल्या 60 वर्षांपासून दोन्ही देशांमधील पाणीवाटप व्यवस्थित ठेवतोय. पण सध्या या करारावर प्रश्नचिन्ह निर्माण झालंय. हा करार काय आहे, तो कसा झाला, आणि आता त्याच्यावर का वाद आहे? या लेखात आपण Indus Water Treaty बद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
Indus Water Treaty चा इतिहास
1947 मध्ये भारत आणि पाकिस्तानची फाळणी झाली तेव्हा Indus River System मधील पाण्याच्या वाटपाचा प्रश्न निर्माण झाला. सिंधू नदी आणि तिच्या उपनद्या (रावी, बियास, सतलज, झेलम, चिनाब) दोन्ही देशांसाठी महत्त्वाच्या होत्या. फाळणीमुळे भारताला पूर्वेकडील नद्या आणि पाकिस्तानला पश्चिमेकडील नद्यांचा भाग मिळाला, पण पाण्याच्या वापरावरून वाद सुरू झाले. यावर तोडगा काढण्यासाठी World Bank Mediation ने पुढाकार घेतला. अनेक वर्षांच्या चर्चेनंतर 1960 मध्ये Indus Water Treaty वर स्वाक्षरी झाली. हा करार भारत आणि पाकिस्तानमधील India-Pakistan Water Agreement चा पाया बनला.
कराराचे मुख्य मुद्दे
Indus Water Treaty ने पाण्याचे वाटप स्पष्टपणे केले. यात दोन प्रकारच्या नद्यांचा समावेश आहे: Eastern Rivers आणि Western Rivers. खालीलप्रमाणे वाटप झाले:
- पूर्वेकडील नद्या (रावी, बियास, सतलज): या नद्यांचे पूर्ण पाणी भारताच्या वापरासाठी आहे. भारत यांचा उपयोग शेती, पिण्याचे पाणी आणि जलविद्युत प्रकल्पांसाठी करू शकतो.
- पश्चिमेकडील नद्या (सिंधू, झेलम, चिनाब): या नद्यांचे बहुतांश पाणी पाकिस्तानच्या वापरासाठी आहे. भारत या नद्यांवर मर्यादित जलविद्युत प्रकल्प (run-of-the-river) बांधू शकतो, पण पाण्याचा प्रवाह थांबवू शकत नाही.
- Permanent Indus Commission: हा करार राबवण्यासाठी दोन्ही देशांनी एक संयुक्त समिती स्थापन केली. ही समिती नियमित बैठका घेऊन Water Dispute Resolution साठी काम करते.
- World Bank ची भूमिका: कराराच्या अंमलबजावणीत कोणताही वाद उद्भवल्यास World Bank मध्यस्थी करते.
हा करार दोन्ही देशांच्या गरजा लक्षात घेऊन बनवला गेला, ज्यामुळे Indus River System चे पाणी न्याय्य वाटप होऊ शकले.
वाद आणि निराकरण
Indus Water Treaty ने पाण्याचे वाटप केले असले तरी काही प्रकल्पांमुळे वाद निर्माण झाले. भारताने पश्चिमेकडील नद्यांवर Hydropower Projects Indus Treaty अंतर्गत जलविद्युत प्रकल्प बांधले, ज्यावर पाकिस्तानने आक्षेप घेतले. काही प्रमुख वाद खालीलप्रमाणे:
- सलाल प्रकल्प (1970 च्या दशकात): जम्मू-काश्मीरमधील या प्रकल्पावर पाकिस्तानने आक्षेप घेतला, पण चर्चेनंतर तो मंजूर झाला.
- बगलिहार प्रकल्प (2000 च्या दशकात): चिनाब नदीवरील या प्रकल्पावर पाकिस्तानने पाण्याचा प्रवाह कमी होईल अशी तक्रार केली. World Bank ने तज्ज्ञ पाठवून हा वाद सोडवला.
- किशनगंगा आणि रातले प्रकल्प: 2010 मध्ये किशनगंगा प्रकल्पावर पाकिस्तानने आंतरराष्ट्रीय लवादात तक्रार केली. यात भारताला काही बदल करावे लागले, पण प्रकल्प पूर्ण झाला.
या वादांमुळे Water Dispute Resolution प्रक्रिया महत्त्वाची ठरली. Permanent Indus Commission आणि World Bank च्या मध्यस्थीमुळे हे वाद सुटले, पण भारत-पाकिस्तान संबंधांवर ताण आला.
सध्याची परिस्थिती (2025)
2025 मध्ये Pahalgam Terror Attack नंतर भारताने Indus Water Treaty च्या बैठका स्थगित केल्या. या हल्ल्यामागे Cross-Border Terrorism चा आरोप आहे, ज्यामुळे भारताने कराराच्या पुनरावलोकनाची मागणी केली. भारताचा दावा आहे की, पाकिस्तान दहशतवादाला पाठिंबा देत असल्याने कराराच्या अंमलबजावणीत अडचणी येत आहेत. यामुळे पाकिस्तानच्या शेती आणि पाणीपुरवठ्यावर परिणाम होऊ शकतो, कारण Western Rivers चे पाणी त्यांच्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
भारताने करार पूर्णपणे रद्द केलेला नाही, पण बैठका थांबवल्याने तणाव वाढला आहे. Indus Water Treaty हा दोन्ही देशांमधील शांततेचा आधार आहे, पण सध्याच्या राजकीय परिस्थितीमुळे त्यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.
भविष्यातील आव्हाने
Indus Water Treaty चे भवितव्य अनेक आव्हानांवर अवलंबून आहे. यापैकी काही प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे:
- हवामान बदल: हिमनद्या वितळणे आणि पावसाच्या बदलत्या पद्धतीमुळे Indus River System मधील पाण्याचा प्रवाह कमी होऊ शकतो. याचा भारत आणि पाकिस्तान दोघांवर परिणाम होईल.
- पाण्याची कमतरता: वाढती लोकसंख्या आणि शेतीची गरज यामुळे पाण्याची मागणी वाढत आहे. यामुळे कराराच्या अंमलबजावणीत नवीन वाद निर्माण होऊ शकतात.
- राजकीय तणाव: Cross-Border Terrorism आणि इतर राजकीय मुद्द्यांमुळे भारत-पाकिस्तान संबंध बिघडले तर कराराच्या भवितव्यावर परिणाम होईल.
या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी दोन्ही देशांना Permanent Indus Commission च्या माध्यमातून संवाद वाढवावा लागेल. World Bank ची मध्यस्थी आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्यही महत्त्वाचे ठरेल.
Road Safety Lesson Tragedy: क्षणात कोसळलेलं आयुष्य, अपघाताचा जीवघेणा आघात आणि एका स्वप्नाचा अंत
निष्कर्ष
Indus Water Treaty हा भारत आणि पाकिस्तानमधील India-Pakistan Water Agreement चा एक महत्त्वाचा भाग आहे. गेल्या सहा दशकांपासून हा करार Indus River System चे पाणीवाटप व्यवस्थित ठेवतोय. पण Pahalgam Terror Attack सारख्या घटना आणि Cross-Border Terrorism मुळे हा करार धोक्यात आला आहे. हवामान बदल आणि पाण्याची कमतरता यासारखी नवीन आव्हानेही समोर आहेत. तुम्हाला काय वाटतं, हा करार भविष्यात टिकेल का? Indus Water Treaty चे भवितव्य दोन्ही देशांच्या सहकार्यावर अवलंबून आहे.
संदर्भ
- Wikipedia: Indus Waters Treaty
- The Indian Express: India’s suspension of the Indus Waters Treaty
- Stimson Center: Strengthening the Indus Waters Treaty
- ResearchGate: Hydropolitics of the Indus Waters Treaty
- Times of India: Pahalgam terror attack and IWT suspension
