बुलडाणा कव्हरेज न्युज– Brahmos Missile: भारत आणि रशियाच्या संयुक्त विद्यमाने विकसित केलेलं ब्रह्मोस मिसाइल हे जगातील सर्वात प्रगत आणि वेगवान सुपरसॉनिक क्रूझ मिसाइल्सपैकी एक आहे. हे मिसाइल जमीन, समुद्र, हवा आणि पाणबुडी अशा विविध माध्यमांवरून अचूक हल्ले करण्यास सक्षम आहे. भारताच्या संरक्षण यंत्रणेत ब्रह्मोस मिसाइलला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. याच्या प्रगत आवृत्त्यांचा विकास सध्या सुरू आहे, ज्यामुळे भारताची सामरिक ताकद आणखी वाढणार आहे. या लेखात आपण ब्रह्मोस मिसाइलची उत्पत्ती, वैशिष्ट्ये, वेग, रेंज आणि त्याचा वापर याविषयी सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
ब्रह्मोस मिसाइलची उत्पत्ती आणि विकास
ब्रह्मोस मिसाइल हे भारताच्या संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था (DRDO) आणि रशियाच्या एनपीओ मशिनोस्ट्रॉयेनिया यांच्या संयुक्त भागीदारीतून विकसित करण्यात आलं आहे. या मिसाइलचं नाव भारतातील ब्रह्मपुत्रा नदी आणि रशियातील मॉस्क्व्हा नदी यांच्या संयोगातून ठेवण्यात आलं आहे.
- विकासाची सुरुवात: 1998 मध्ये भारत आणि रशिया यांच्यात ब्रह्मोस मिसाइलच्या विकासासाठी करार झाला.
- प्रथम वापर: 2005 मध्ये भारतीय नौदलाने, 2007 मध्ये भारतीय लष्कराने आणि 2019 मध्ये भारतीय हवाई दलाने (सुखोई Su-30 MKI विमानांद्वारे) हे मिसाइल आपल्या यंत्रणेत सामावून घेतलं.
- विकास खर्च: या मिसाइलच्या विकासासाठी अंदाजे 250 दशलक्ष डॉलर (सध्याच्या हिशेबाने सुमारे 2,135 कोटी रुपये) खर्च झाला. यात भारताची 50.5% आणि रशियाची 49.5% आर्थिक भागीदारी आहे.
ब्रह्मोस मिसाइलची प्रमुख वैशिष्ट्ये
ब्रह्मोस मिसाइल त्याच्या अचूकता, वेग आणि बहुप्लॅटफॉर्म वापरामुळे जगभरात प्रसिद्ध आहे. खाली त्याच्या प्रमुख वैशिष्ट्यांचा तपशील दिला आहे:
| वैशिष्ट्य | तपशील |
|---|---|
| प्रकार | सुपरसॉनिक क्रूझ मिसाइल |
| लांबी | सुमारे 8.2 मीटर (आवृत्तीनुसार बदलते) |
| व्यास | 0.67 ते 0.7 मीटर |
| वजन | 2,200 ते 3,000 किलो (आवृत्तीनुसार) |
| वॉरहेड | 200 ते 300 किलो (उच्च स्फोटक किंवा अर्ध-आर्मर पियर्सिंग) |
| प्रणोदन | दोन टप्पे: सॉलिड रॉकेट बूस्टर + लिक्विड रॅमजेट इंजिन |
| वेग | मॅक 2.8 ते मॅक 3.5 (सुपरसॉनिक) |
| रेंज | 290 किमी (मूळ), 500 किमी (विस्तारित), 800 किमी (प्रगत आवृत्ती) |
| उंची | समुद्रसपाटीवर 3-10 मीटर ते कमाल 15,000 मीटर |
| मार्गदर्शन | इनर्शियल नेव्हिगेशन सिस्टीम (INS), सॅटेलाइट नेव्हिगेशन, अॅक्टिव्ह रडार होमिंग |
| अचूकता | 1 मीटर सर्क्युलर एरर प्रॉबेबल (CEP) |
| प्रक्षेपण व्यासपीठ | जहाज, पाणबुडी, जमीन (TEL), विमान (Su-30 MKI) |
प्रणोदन आणि उड्डाण प्रणाली
ब्रह्मोस मिसाइल दोन टप्प्यांच्या प्रणोदन प्रणालीवर कार्य करते:
- पहिला टप्पा: सॉलिड रॉकेट बूस्टर मिसाइलला सुपरसॉनिक वेगापर्यंत नेण्यास मदत करते.
- दुसरा टप्पा: लिक्विड रॅमजेट इंजिन मिसाइलला मॅक 3 च्या जवळपास वेगाने क्रूझ करत ठेवते.
ही प्रणाली मिसाइलला दीर्घ रेंज, उच्च वेग आणि इंधन कार्यक्षमता प्रदान करते. मिसाइल समुद्रसपाटीवर 3-10 मीटर उंचीवरून समुद्र-स्किमिंग हल्ले करू शकते, ज्यामुळे शत्रूच्या रडारला चकवा देणं सोपं होतं.
ब्रह्मोस मिसाइलच्या आवृत्त्या
ब्रह्मोस मिसाइलच्या विविध आवृत्त्या विकसित केल्या गेल्या आहेत, ज्या खालीलप्रमाणे आहेत:
| आवृत्ती | रेंज (किमी) | वेग (मॅक) | प्रक्षेपण व्यासपीठ | वॉरहेड (किलो) | स्थिती |
|---|---|---|---|---|---|
| ब्रह्मोस ब्लॉक I | 290 | ~3 | जमीन, जहाज | 200-300 | सेवेत |
| ब्रह्मोस-ए (हवाई) | 500 | ~3 | Su-30 MKI विमान | 300 | सेवेत |
| ब्रह्मोस विस्तारित रेंज | 450-500 | ~3 | जमीन, जहाज | 200-300 | चाचणी/प्रवेश |
| ब्रह्मोस-II (हायपरसॉनिक) | 1,500 | ~8 | भविष्यातील | – | विकासाधीन |
| ब्रह्मोस-NG (नेक्स्ट जनरेशन) | 290 | ~3.5 | जमीन, हवा, पाणबुडी | कमी वजन | चाचणी/विकास |
विशेष वैशिष्ट्ये
- बहुप्लॅटफॉर्म वापर: जमीन, समुद्र, पाणबुडी आणि हवाई व्यासपीठांवर एकसमान वापर.
- फायर-अँड-फॉरगेट: प्रक्षेपणानंतर ऑपरेटरच्या हस्तक्षेपाची गरज नाही.
- स्टेल्थ तंत्रज्ञान: कमी रडार क्रॉस-सेक्शनमुळे शोधणे कठीण.
- उच्च गतिज ऊर्जा: सुपरसॉनिक वेगामुळे प्रभावी नुकसान.
- विविध उड्डाण मार्ग: स्टीप डाइव्ह किंवा समुद्र-स्किमिंग मार्गाने हल्ला.
- ट्रान्सपोर्ट लॉन्च कॅनिस्टर (TLC): सुलभ वाहतूक, साठवण आणि प्रक्षेपण.
ऑपरेशनल वापर आणि तैनाती
- भारतीय नौदल: जहाजांवरून उभ्या आणि तिरक्या प्रक्षेपणासाठी कॉन्फिगर केलं.
- भारतीय लष्कर: जमिनीवरून मोबाइल स्वायत्त लॉन्चरद्वारे.
- भारतीय हवाई दल: Su-30 MKI विमानांद्वारे हवाई प्रक्षेपण.
- पाणबुडी प्रक्षेपण: पाणबुडीद्वारे हल्ला करण्याची क्षमता, ज्यामुळे सामरिक गुप्तता वाढते.
प्रमुख ऑपरेशन: मे 2025
10 मे 2025 रोजी भारत-पाकिस्तान यांच्यात सीजफायर जाहीर होण्यापूर्वी भारताने ब्रह्मोस मिसाइलचा प्रभावी वापर केला. 22 एप्रिल 2025 रोजी पहलगाम येथे पाकिस्तान-प्रायोजित दहशतवाद्यांनी 26 निरपराध भारतीय पर्यटकांची हत्या केली. यानंतर तणाव वाढला आणि भारताने 7 मे 2025 रोजी पाकिस्तानात एअर स्ट्राइक केला. या कारवाईत ब्रह्मोस मिसाइलने 9 दहशतवादी अड्डे उद्ध्वस्त केले आणि 100 हून अधिक दहशतवादी ठार झाले. ब्रह्मोसने पाकिस्तानच्या हवाई संरक्षण यंत्रणेला चकवा देऊन दहशतवादी प्रशिक्षण केंद्रांना नष्ट केलं.
7 मे च्या हल्ल्यानंतर पाकिस्तानने भारतावर मिसाइल आणि ड्रोन हल्ल्याचा प्रयत्न केला, परंतु भारताच्या हवाई संरक्षण यंत्रणेने तो परतवून लावला. प्रत्युत्तरादाखल भारताने ब्रह्मोस मिसाइलद्वारे पाकिस्तानच्या हवाई तळावर हल्ला केला, ज्यामुळे तो तळ उद्ध्वस्त झाला.
Brahmos Missile: खर्च आणि किंमत
- विकास खर्च: ब्रह्मोसच्या विकासासाठी सुमारे 2,135 कोटी रुपये खर्च झाले.
- प्रति मिसाइल किंमत: अधिकृत आकडेवारी उपलब्ध नसली, तरी माहितीनुसार एका ब्रह्मोस मिसाइलची किंमत अंदाजे 34 कोटी रुपये आहे.
- उत्पादन युनिट: ब्रह्मोसच्या उत्पादन युनिटचा खर्च सुमारे 300 कोटी रुपये आहे.
भविष्यातील विकास
ब्रह्मोस मिसाइलच्या प्रगत आवृत्त्यांचा विकास सुरू आहे:
- ब्रह्मोस-II (हायपरसॉनिक): मॅक 8 च्या वेगाने आणि 1,500 किमी रेंजसह.
- ब्रह्मोस-NG: कमी वजन, सुधारित स्टेल्थ आणि AESA रडार मार्गदर्शन.
- विस्तारित रेंज: 800 किमी आणि त्याहून अधिक रेंजसह नवीन मॉडेल्स.
- इतर व्यासपीठे: अधिक हवाई आणि पाणबुडी व्यासपीठांवर एकत्रीकरण.
ब्रह्मोस मिसाइल हे भारताच्या संरक्षण यंत्रणेचा कणा आहे. त्याचा सुपरसॉनिक वेग, अचूकता आणि बहुप्लॅटफॉर्म वापर यामुळे ते जगातील सर्वात प्रभावी क्रूझ मिसाइल्सपैकी एक आहे. भारताच्या मिसाइल तंत्रज्ञान नियंत्रण शासन (MTCR) मधील सदस्यत्वामुळे ब्रह्मोसच्या रेंज आणि क्षमता वाढवण्यास चालना मिळाली आहे. भविष्यात हायपरसॉनिक आणि अधिक प्रगत आवृत्त्यांसह ब्रह्मोस भारताच्या सामरिक ताकदीला नवीन उंचीवर नेईल.
संदर्भ:
- DRDO आणि BrahMos Aerospace ची अधिकृत माहिती.
- मिसाइल टेक्नॉलॉजी कंट्रोल रिजिम (MTCR) संबंधित माहिती.
- भारतीय संरक्षण मंत्रालय आणि विश्वसनीय वृत्तसंस्थांच्या बातम्या.
